Zaburzenia poznawcze, takie jak trudności z pamięcią, uwagą czy planowaniem, są częstym następstwem udaru.

W tym artykule omówimy konsekwencje tych zaburzeń oraz przedstawiamy strategie rehabilitacyjne, które można zastosować zarówno w terapii, jak i w domu. Informacje pochodzą z materiałów informacyjnych/edukacyjnych opublikowanych w Archives of Physical Medicine and Rehabilitation (1).

Dzięki tym informacjom lepiej zrozumiesz specyfikę problemów poznawczych po udarze i będziesz mógł skutecznie wspierać swoich pacjentów w ich drodze do powrotu do pełnej sprawności.

Jak udar wpływa na procesy myślowe?

Udar to zaburzenie przepływu krwi w mózgu, prowadzące do uszkodzenia lub śmierci komórek mózgowych. Wyróżnia się dwa główne typy udarów:

  • Udar niedokrwienny – powstaje, gdy skrzep blokuje przepływ krwi w naczyniu krwionośnym.
  • Udar krwotoczny – wynika z pęknięcia tętnicy, powodując wylew krwi do mózgu.

Czym są zdolności poznawcze?

Zdolności poznawcze to procesy umysłowe, które umożliwiają nam rozumienie, zapamiętywanie, rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji.

Udar może wpłynąć na te procesy, zaburzając między innymi:

  • pamięć,
  • zdolność przetwarzania informacji wzrokowych,
  • logiczne myślenie,
  • rozumienie i rozpoznawanie otoczenia,
  • formułowanie myśli oraz spontaniczną mowę.

Rola lokalizacji udaru na zaburzenia poznawcze po udarze

Każdy obszar mózgu odpowiada za inne funkcje poznawcze. Dlatego objawy zależą od miejsca uszkodzenia.

Weźmy na przykład płat czołowy – uszkodzenia w tej części mózgu mogą prowadzić do trudności w podejmowaniu decyzji, rozwiązywaniu problemów i nauce nowych umiejętności.

Rozumienie związku między lokalizacją udaru a deficytami poznawczymi jest kluczowe dla opracowania skutecznych strategii rehabilitacyjnych.

Zaburzenia poznawcze po udarze mózgu

Zaburzenia poznawcze po udarze mózgu (ang. Poststroke Cognitive Impairments, PSCI) obejmują różne problemy z funkcjonowaniem umysłowym, takie jak trudności z myśleniem, pamięcią, koncentracją oraz podejmowaniem decyzji.

Choć objawy PSCI mogą znacznie wpływać na jakość życia pacjentów, zazwyczaj nie są one tak poważne, by kwalifikować się jako demencja. Zaburzenia te diagnozuje się u około 30% osób, które przeszły udar mózgu.

Do czynników zwiększających ryzyko rozwoju PSCI należą:

  • wiek powyżej 65 lat,
  • nadciśnienie tętnicze,
  • cukrzyca,
  • migotanie przedsionków,
  • palenie tytoniu.

Zaburzenia poznawcze i demencja po udarze mózgu

U niektórych pacjentów po udarze mogą rozwinąć się zarówno zaburzenia funkcji poznawczych, jak i demencja (ang. Poststroke Cognitive Impairments and Dementia, PSCID). PSCID to bardziej zaawansowana forma pogorszenia zdolności poznawczych, która wykracza poza typowe skutki udaru.

Wczesna interwencja, kompleksowa rehabilitacja oraz zmiana stylu życia odgrywają kluczową rolę w zarządzaniu objawami zarówno PSCI, jak i PSCID. Te działania pomagają minimalizować skutki zaburzeń i wspierają pacjentów w powrocie do codziennego funkcjonowania.

Niektóre zaburzenia poznawcze po udarze

Orientacja – pacjent może mieć trudności z zapamiętywaniem dat (dzień, miesiąc, rok) lub rozpoznawaniem osób i miejsc.

Świadomość – często występuje brak świadomości problemów poznawczych, co prowadzi do zapominania lub zaprzeczania istnieniu zaburzeń. Pacjent może nie zdawać sobie sprawy z osłabienia lub paraliżu jednej strony ciała, błędnie myśląc, że jest w stanie poruszać nią bez problemu.

Uwaga – występują trudności z koncentracją i utrzymaniem uwagi na wykonywanych czynnościach.

Pamięć – zaburzenia pamięci krótkotrwałej lub długotrwałej, objawiające się np. trudnością w zapamiętywaniu informacji o zażywanych lekach czy innych ważnych kwestiach.

Organizacja i planowanie – pacjent może mieć trudności z planowaniem oraz organizacją codziennych czynności, co wpływa na samodzielność.

Pomijanie stronne (zaniedbywanie stronne) – objawia się ignorowaniem jednej strony ciała lub przestrzeni, np.: brak reakcji na bodźce bólowe po jednej stronie, czesanie włosów lub mycie zębów tylko po jednej stronie, czytanie tylko jednej strony tekstu lub ignorowanie dźwięków dobiegających z jednej strony.

Na naszym blogu poruszyliśmy już temat zespołu pomijania stronnego, dlatego jeżeli zainteresował cię ten temat, kliknij link poniżej:

Zespół pomijania stronnego – charakterystyka i terapia

Co to jest neuroplastyczność i jak wpływa na odzyskanie funkcji poznawczych?

Po udarze, mózg może się do pewnego stopnia zregenerować dzięki neuroplastyczności.

Neuroplastyczność to proces, który wzmacnia połączenia między nie uszkodzonymi komórkami mózgowymi.

W jakim stopniu możemy odzyskać funkcje poznawcze po udarze? Zależy to przede wszystkim od dwóch czynników – ilości i jakości neuronów przed udarem.

Pomyśl o rezerwie mózgowej jako o sprzęcie naszego mózgu. Na tę rezerwę wpływają takie czynniki, jak wielkość mózgu i liczba neuronów przed udarem.

Z kolei funkcje poznawcze, to oprogramowanie, które jest zależne od szeregu złożonych czynności umysłowych i intelektualnych, w które angażujemy się przez całe życie.

Zarówno mózg, jak i rezerwy poznawcze mogą w pewnym stopniu zrekompensować uszkodzenia spowodowane udarem.

Dlaczego rehabilitacja funkcji poznawczych jest ważna w powrocie do zdrowia po udarze?

Rehabilitacja poznawcza ma na celu poprawę takich funkcji jak uwaga (np. uwaga selektywna i trwała), pamięć (np. pamięć robocza i krótkotrwała), funkcje wykonawcze (np. planowanie, rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji) oraz język (np. rozumienie języka mówionego lub pisanego, przekazywanie języka i umiejętności społeczne).

Więcej o funkcjach wykonawczych i strategiach rehabilitacji przeczytasz w artykule:

Funkcje wykonawcze. Jakie zaburzenia mogą wystąpić po udarze?

Głównym celem terapii jest pomoc osobom z określonymi trudnościami poznawczymi w zwiększeniu ich udziału w codziennych czynnościach, takich jak zarządzanie lekami, korzystanie z telefonu, korzystanie z transportu publicznego i radzenie sobie z finansami

W rehabilitacji poznawczej zaleca się współpracę z psychologiem/neuropsychologiem, logopedą, terapeutą zajęciowym lub fizjoterapeutą. Dodatkowo współpracując z rodziną i zespołem opieki zdrowotnej, można ustalić spersonalizowane cele i wdrożyć strategie rehabilitacji poznawczej w domu.

Strategie rehabilitacji – ćwiczenia i zadania domowe

Istnieje wiele rodzajów ćwiczeń i strategii, które można wykonywać samodzielnie w domu lub w społeczności poza sesjami terapeutycznymi. Kilka pomysłów znajdziesz poniżej.

Trudności z orientacją – korzystanie z codziennego planera, aby pamiętać o ważnych terminach i datach. Czytanie gazet lub słuchanie wiadomości, aby być na bieżąco z aktualnymi wydarzeniami.

Brak świadomości problemów – pacjent nagrywa wideo z wykonywaniem codziennej czynności, np. przygotowanie posiłku, sprzątanie lub poranną rutynę higieniczną, a następnie oglądanie je, aby zobaczyć, jak sobie poradził. Dodatkowo pacjent może zapytać  rodzinę, przyjaciół lub specjalistów o opinię na temat sposobu wykonywania zadań.

Trudności z uwagą – rozwiązywanie łamigłówek, układanie puzzli, krzyżówek, sudoku, lub szukanie różnic. Dodatkowo minimalizowanie rozpraszaczy w trakcie wykonywania wymagających zadań, takich jak płacenie rachunków, czytanie książki czy gotowanie.

 Problemy z pamięcią krótkotrwałą i długotrwałą – gry pamięciowe, takie jak dopasowywanie obrazków, uczenie się nowych umiejętności lub przepisów, przypomnienia w telefonie, powtarzanie i utrwalanie nowych informacji

Trudności z organizacją i planowaniem – listy zadań do wykonania, listy zakupowe, rozłożenie ubrania wieczorem, aby ułatwić poranne przygotowanie, przechowywanie kluczy, telefonu i innych ważnych rzeczy zawsze w tym samym miejscu.

Pomijanie stronne – umieszczanie przedmiotów do codziennego użytku, takie jak szczotka czy kosmetyki, po stronie dotkniętej problemem, poproszenie rodziny i przyjaciół, aby mówili do pacjenta z tej strony, której dotyczy zaniedbywanie, przymocowanie czerwonej taśmy na tej stronie przedmiotu, aby przyciągnąć do niej uwagę, śledzenie tekst używając palca/linijki/zakładki podczas czytania zdania.

Jak zmaksymalizować rehabilitację poznawczą dzięki metodzie SMART?

Wyznaczanie celów ma kluczowe znaczenie dla rehabilitacji poznawczej, ponieważ może prowadzić do większej satysfakcji, motywacji, powrotu do zdrowia. Tworzenie osobistych celów jest skutecznym sposobem na ustalenie priorytetów i wprowadzenie pozytywnych zmian w codziennej rutynie.

Metoda SMART to przewodnik, który pomaga wyznaczyć realny cel. Cele można wyznaczać samodzielnie lub z pomocą członka rodziny i/lub pracownika służby zdrowia. Cele powinny być:

  • Specyficzne dla ciebie i twoich potrzeb 
  • Mierzalne
  • Osiągalne
  • Ważne dla ciebie
  • Powinny mieć ramy czasowe

Inne strategie, które mogą pomóc odzyskać sprawność poznawczą

Odzyskiwanie funkcji poznawczych mogą wspomagać praktyki medycyny komplementarnej i integracyjnej, takie jak joga, trening uważności i medytacja.

Literatura

  1. Gopaul U, Jethani P, Enam N, Amirpour A, Crozier O, Charalambous M, Bayley M. Cognitive Impairment After Stroke: Rehabilitation Strategies and SMART Goal Setting. Arch Phys Med Rehabil. 2025 Jan 11:S0003-9993(24)01351-0. doi: 10.1016/j.apmr.2024.08.030. Epub ahead of print. PMID: 39797893.

udar