Mięsień dwugłowy uda

Mięsień dwugłowy uda to istotny mięsień z perspektywy fizjoterapeuty ze względu na powszechność zaburzeń. Często ulega urazom na skutek rozciągnięcia lub rozerwania, szczególnie w trakcie uprawiania dyscyplin sprinterskich i podczas zawodów sportowych. Co więcej siedzący tryb życia sprawia, że jest on stale w pozycji skróconej, powodującej przykurcze i nadmierne naprężenie. Anatomię, funkcje, jak i skuteczny sposób rozciągania m. dwugłowego uda znajdziesz w poniższym artykule.

Szacowany czas czytania: 18 minut

Mięsień dwugłowy uda – anatomia

Miesień dwugłowy uda należy do grupy tylnej mięśni uda, tj. mięśni kulszowo-goleniowych i położony jest w części tylno-bocznej uda. Słada się ponadto z dwóch głów: długiej i krótkiej.

Przyczep początkowy

Głowa długa mięśnia dwugłowego uda przyczepia się do części dalszej więzadła krzyżowo-guzowego i tylnej powierzchni guzowatości kości kulszowej wspólnym ścięgnem z m. półścięgnistym (4, 5, 8). 

Natomiast głowa krótka rozpoczyna się na środkowej ⅓ wargi bocznej kresy chropawej, bliższych ⅔ kresy nadkłykciowej (wraz ze środkową częścią przywodziciela wielkiego) i przegrodzie międzymięśniowej bocznej (4, 5).

Przyczep końcowy

Obie głowy m. dwugłowego uda posiadają wspólne ścięgno, którym przyczepiają się w boczny aspekt głowy kości strzałkowej, w kłykieć boczny kości piszczelowej oraz powięź głęboką na bocznej stronie podudzia (4, 5, 9).

Unerwienie

Nerw piszczelowy zaopatruje głowę długą mieśnia dwugłowego uda. Nerw piszczelowy to gałąź nerwu kulszowego wychodzącego ze splotu krzyżowego, który utworzony jest przez gałęzie nerwów rdzeniowych S1, S2 i czasami L5 i S3 (4). Z kolei głowę krótką zaopatruje nerw strzałkowy, czyli gałąź nerwu kulszowego wychodzącego ze splotu krzyżowego, który utworzony jest przez gałęzie nerwów rdzeniowych L5-S2 (4).

Uwaga – jeśli nerw kulszowy posiada wysoki podział, tzn. dzieli się w odcinku bliższym, wtedy mięsień dwugłowy uda posiada dwa źródła unerwienia, czyli nerw piszczelowy i strzałkowy.

Położenie mięśnia dwugłowego uda względem innych struktur

M. dwugłowy uda, a właściwie jego głowa długa, rozpoczyna się ścięgnem wspólnym z m. półścięgnistym na guzowatości kulszowej. Jej włókna rozciągają się do więzadła krzyżowo-guzowego i krzyżowo-kolcowego. Przyczep początkowy głowy długiej m. dwugłowego uda, m. półścięgnistego i m. półbłoniastego jest otoczony powięzią głęboką powierzchni tylnej uda (powięź szeroka). Powięź szeroka rozciąga się od guzowatości kulszowej, poniżej dużego, grubego m. pośladkowego wielkiego i po stronie brzusznej, otaczając udo. Bardzo często obecna jest kaletka oddzielająca ścięgno m. dwugłowego uda i m. półścięgnistego od głębiej położonego ścięgna m. półbłoniastego. 

Głęboko względem górnej części m. dwugłowego uda (widok grzbietowy) leży przywodziciel wielki, a pomiędzy nimi przebiega nerw kulszowy. U większości osób nerw kulszowy biegnie poniżej m. gruszkowatego, głęboko względem m. pośladkowego wielkiego i pod brzegiem bocznym m. dwugłowego uda. Ponadto położony jest na powierzchni przywodziciela wielkiego przebiegając bardziej przyśrodkowo, gdy zstępuje w dół uda.

Dalej głęboko względem grupy kulszowo-goleniowej, nerw kulszowy leży pomiędzy m. półbłoniastym i m. dwugłowym uda na wysokości połowy trzonu kości udowej i przebiega nieco bocznie względem struktur naczyniowych dołu podkolanowego, gdzie rozdziela się na gałąź strzałkową i piszczelową.

W połowie uda, głowa krótka m. dwugłowego uda, przebiegając od wargi bocznej kresy chropawej, wyłania się głęboko względem głowy długiej m. dwugłowego uda. Wtedy też przywodziciel wielki zostaje „wypchnięty” ze swojego przebiegu tak, że już tylko niewielki fragment przylega do głowy długiej m. dwugłowego przyśrodkowo. Większa część brzegu przyśrodkowego m. dwugłowego uda przylega do m. półbłoniastego i m. półścięgnistego, podczas gdy przegroda międzymięśniowa boczna i m. obszerny boczny tworzą jego brzeg boczny.

Obie głowy m. dwugłowego uda łączą się tworząc wspólne ścięgno, które przeplata się po stronie bocznej kolana w kolejne struktury, omówione w części „Integracja powięziowa”. Powyższe ścięgno tworzy górno-boczną część dołu podkolanowego, przebiegając przez przyczep początkowy m. brzuchatego łydki, m. podeszwowego, a także m. podkolanowego w drodze do głowy kości strzałkowej.

Mięsień dwugłowy uda – badanie palpacyjne

Jeśli zagłębimy się palcami w dół podkolanowy to w bardzo łatwy sposób oddzielimy od siebie dwie współtworzące grupę kulszowo-goleniową struktury, znajdujące się po stronie bocznej i przyśrodkowej tylnej części uda. 

Po stronie przyśrodkowej znajdować się będzie grupa mięśnia półścięgnistego i półbłoniastego. Po stronie bocznej natomiast odnajdziesz struktury tworzące mięsień dwugłowy uda. 

Mięsień dwugłowy uda po stronie bocznej będzie tworzyć połączenia namięsnej z mięśniem obszernym bocznym. Zatem palpując mięsień dwugłowy uda należy odseparować go po stronie przyśrodkowej od grupy mięśnia półścięgnistego i półbłoniastego. Po stronie bocznej z kolei można odnaleźć połączenie namięsnej z mięśniem obszernym bocznym, który stanowi boczną część mięśnia czworogłowego uda. 

Struktura, zwana głową długą mięśnia dwugłowego uda, rozpoczynająca się na guzie kulszowym zmierza w kierunku dystalnym i łączy się z głową krótką mięśnia dwugłowego uda. Głowa krótka mięśnia dwugłowego uda rozpoczyna się na dolnej ⅓ kresy chropawej kości udowej, czyli linii znajdującej się na powierzchni tylnej trzonu kości udowej. 

Obie głowy – długa i krótka – po połączeniu biegną współtworząc boczną część dołu podkolanowego. Ostatecznie wspólnym ścięgnem kończą się na głowie kości strzałkowej. 

Z punktu widzenia opisów anatomicznych będzie to przyczep końcowy. Jakkolwiek z perspektywy kontinuum anatomicznego struktury tworzące ścięgno końcowe mięśnia dwugłowego uda będą wtapiać się, przechodząc płynnie w struktury powięziowe otaczające mięśnie strzałkowe, powięź goleni, obejmując również okolice mięśnia piszczelowego przedniego.

Ćwiczenie: 

• Pacjent w pozycji leżenia przodem/leżenia tyłem z nogami wyprostowanymi 
• Zlokalizuj guz kulszowy i przebieg mięśnia dwugłowego uda 
• Zlokalizuj granice namięsnych oddzielające mięsień dwugłowy uda od grupy mięsna półścięgnistego i półbłoniastego 
• Zlokalizuj granice namięsnych oddzialające mięsień dwugłowy uda od mięśnia obszernego bocznego

Funkcje mięśnia dwugłowego uda

Funkcja izolowana

Głowa długa

• Biodro – wyprost i pewnym zakresie również rotacja zewnętrzna.
• Kolano – zgięcie i rotacja zewnętrzna kości piszczelowej.
• Miednica – tyłopochylenie.
• Kość krzyżowa – kontrnutacja (wyprost) poprzez więzadło krzyżowo-guzowe w połączeniu z tyłopochyleniem miednicy.

Głowa krótka

• Kolano – zgięcie i rotacja zewnętrzna kości piszczelowej.
• Biodro – pomimo że głowa krótka nie przebiega przez biodro, to może przyczynić się do rotacji wewnętrznej kości udowej (biodra) (względna rotacja zewnętrzna kości piszczelowej) w łańcuchu zamkniętym.

Głowa krótka m. dwugłowego uda może przyczyniać się do wewnętrznej rotacji uda, zewnętrznej rotacji kości piszczelowej, jak również aproksymacji (kompresji) przegrody bocznej kolana. Wspomniana aktywność głowy krótkiej powoduje zapadanie się kolan do środka (funkcjonalna koślawość kolan) podczas aktywności w łańcuchu zamkniętym. Sytuacja ta stwarza pewien dylemat, jako że głowa długa może przyczyniać się do rotacji zewnętrznej kości udowej i rozchodzenia się kolan na boki podczas aktywności w łańcuchu zamkniętym (funkcjonalna szpotawość kolan). 

Biorąc pod uwagę wnioski przytoczone powyżej należałoby zastanowić się, czy głowa długa i głowa krótka m. dwugłowego uda powinny być traktowane jako dwa osobne mięśnie, pomimo że posiadają wspólne ścięgno oraz czy oddzielne zaopatrywanie nerwowe mogłoby sugerować, że dwie wyżej wymienione głowy są rekrutowane jako części osobnych synergii mięśniowych.

Funkcje zintegrowane mięśnia dwugłowego uda

Funkcja stabilizująca

Mięsień dwugłowy uda uczestniczy w stabilizacji biodra, kolana, stawu krzyżowo-biodrowego i stawu piszczelowo-strzałkowego.

Funkcja ekscentrycznego hamowania

Głowa długa mięśnia dwugłowego uda hamuje w sposób ekscentryczny ruch zgięcia, rotacji wewnętrznej, a także przywiedzenia w stawie biodrowym oraz ruch wyprostu i rotacji wewnętrznej w stawie kolanowym.

Głowa krótka natomiast hamuje w sposób ekscentryczny ruchu wyprostu i rotacji wewnętrznej w kolanie oraz rotację zewnętrzną kości udowej w łańcuchu zamkniętym.

Mięśnie synergistyczne 

Głowa długa m. dwugłowego uda współpracuje synergistycznie z m. pośladkowym wielkim, m. półbłoniastym, m. półścięgnistym i przywodzicielem wielkim wykonując ruch wyprostu w stawie biodrowym.

Głowa długa i krótka pracują wspólnie z m. półścięgnistym i m. półbłoniastym, m. brzuchatym łydki i m. podeszwowym oraz z m. podkolanowym, aby wykonać zgięcie w stawie kolanowym.

M. dwugłowy uda razem z m. naprężaczem powięzi szerokiej, m. obszernym bocznym i głową boczną m. brzuchatego łydki tworzą funkcjonalną grupę, która stabilizuje po stronie bocznej i rotuje zewnętrznie podudzie.

Oddziaływanie na stawy

Kość krzyżowa

M. dwugłowy uda uczestniczy w stabilizowaniu stawów krzyżowo-biodrowych. Z uwagi na ciągłość z więzadłem krzyżowo-guzowym i powięzią krzyżową, aktywacja m. dwugłowego uda usztywnia więzadło krzyżowo-guzowe. To z kolei powoduje generowanie sił kontrnutacji kości krzyżowej wraz z tyłopochyleniem miednicy na ipsilateralnym biodrze (poprzez przyczep do guzowatości kulszowej) (1, 3).

Należy zwrócić uwagę, że kiedy m. dwugłowy uda napina się jednostronnie to powoduje kontrnutację i tyłopochylenie miednicy po stronie ipsilateralnej, ale względną nutację i przodopochylenie biodra po stronie przeciwnej. Powyższe relacje mogą odgrywać szczególną rolę podczas fazy kontaktu pięty z podłożem. Aktywacja podsystemu podłużnego głębokiego może powodować większą sztywność stawów krzyżowo-biodrowych, by wzmocnić przekazywanie sił z m. pośladkowego wielkiego do biodra w celu wykonania wyprostu, napędzenia się i odbicia.

Staw biodrowy

Niewiele jest informacji odnośnie tego, jak m. dwugłowy uda wpływa na artrokinematykę stawu biodrowego. Biorąc pod uwagę tylko przebieg włókien, m. dwugłowy uda mógłby przyczyniać się do ślizgu górnego głowy kości udowej w panewce. Jednak prawdopodobnie bardziej adekwatna będzie ocena, w jaki sposób m. dwugłowy uda przyczynia się do ruchów stawu biodrowego w pozycji obciążenia względem sił, jakie m. dwugłowego uda wywiera na miednicę. Na przykład, tyłopochylenie miednicy względem unieruchomionej kości udowej spowodowałoby względny ślizg przedni i górny głowy kości udowej w panewce. Ślizg przedni i górny głowy kości udowej jest powszechnie występującym wzorcem kompensacji (3, 4, 6).

Staw kolanowy

M. dwugłowy uda można postrzegać jako strukturę zapobiegającą ślizgowi przedniemu głowy kości udowej i potencjalnym uszkodzeniom więzadła krzyżowego przedniego. Jednak pomimo to może on działać w ten sposób jedynie, gdy jego aktywności i stosunek długości i napięcia mięśniowego pozostają optymalne.

Gdy m. dwugłowy uda jest nadaktywny, może przyczyniać się do zaburzeń funkcjonowania poprzez wytwarzanie sił przywiedzenia (koślawość), rotacji zewnętrznej kości piszczelowej (ślizg tylny bocznej części nasady górnej kości piszczelowej) i kompresji przedziału bocznego kolana. Głowa krótka może przyczyniać się do rotacji wewnętrznej kości udowej (podczas aktywności w łańcuchu zamkniętym) pogłębiając pronację w obrębie stopy. Jeżeli powyższe siły nie są zrównoważone przez antagonistów, to doprowadzić to może do funkcjonalnej koślawości.

Staw piszczelowo-strzałkowy

Gdy kolano znajduje się w wyproście, m. dwugłowy uda może przyczyniać do ślizgu górnego i tylnego kości strzałkowej na kości piszczelowej w stawie piszczelowo-strzałkowym. Gdy kolano jest zgięte, m. dwugłowy uda przyczynia się do ślizgu tylnego i rotacji zewnętrznej kości strzałkowej na kości piszczelowej. Może to powodować zakłócenia w mechanice kolana i kostki, ponieważ ślizg tylny stawu piszczelowo-strzałkowego może powodować ślizg przedni więzozrostu  piszczelowo-strzałkowego.

Funkcja w podsystemach mięśniowo-powięziowych

M. dwugłowy uda jest najprawdopodobniej najsilniejszym mięśniem podsystemu podłużnego głębokiego (ang. deep longitudinal subsystem – DLS), mającym ciągłość powięziową z: m. prostownikiem grzbietu poprzez powierzchowne warstwy powięzi lędźwiowo-piersiowej, m. strzałkowym poprzez głowę strzałki i z możliwą ciągłością powięziową z przywodzicielem wielkim i m. gruszkowatym poprzez więzadło krzyżowo-guzowe. 

Wyżej wspomniany podsystem prawdopodobnie odgrywa kluczową rolę w stabilizacji stawów krzyżowo-biodrowych oraz powierzchni bocznej kończyny dolnej, razem z ekscentryczną kontrolą i propriocepcją podczas okresu przenoszenia i fazy kontaktu pięty z podłożem podczas chodu. 

Pomimo że to podsystem podłużny głęboki pełni powyższe kluczowe funkcje, techniki uwalniania i rozluźniania często ukierunkowane są właśnie na mięsień dwugłowy uda. Dzieje się tak ze względu na jego skłonność do nadaktywności, kiedy to staje się synergistycznie dominujący w sytuacji inhibicji systemu skośnego tylnego (głównego podsystemu napędowego) w trakcie ruchów obejmujących wyprost stawu biodrowego, kolanowego i skokowego, jak ma to np. miejsce w momencie odbicia w okresie podporu.

Integracja powięziowa

Więzadło krzyżowo-guzowe

Głowa długa m. dwugłowego uda biegnie niemal nieprzerwanie z więzadłem krzyżowo-guzowym, usztywniające wspomniane więzadło podczas aktywności i przyczyniając się do wytworzenia sił odpowiedzialnych za kontrnutację kości krzyżowej i stawów krzyżowo-biodrowych. Następnie, połączenie powięziowe rozciągające się od więzadła krzyżowo-guzowego do powięzi krzyżowo-lędźwiowej może wskazywać na synergistyczną relację pomiędzy m. dwugłowym uda i prostownikami kręgosłupa lędźwiowego za pośrednictwem mechanoreceptorów znajdujących się wewnątrz tych struktur powięziowej. Z funkcjonalnego punktu widzenia powyższa sytuacja zdaje się być przyczyną tego, że osoby z obniżoną aktywnością m. pośladkowego wielkiego polegają na aktywności m. dwugłowego uda i na zwiększonym wyproście kręgosłupa lędźwiowego w celu kompensacji podczas chodu. Przywodziciel wielki i m. gruszkowaty również wplatają się w więzadło krzyżowo-guzowe wskazując na synergię powięziową, którą powszechnie uważa się za nadaktywną u osób z funkcjonalną szpotawością.

Kresa chropawa

Środkowa część przywodziciela wielkiego i głowa krótka m. dwugłowego uda dzielą wspólny przyczep na kresie chropawej. Interesujący wydaje się temat źródła unerwienie tej część przywodziciela wielkiego. Podczas gdy większa część kompleksu przywodzicieli zaopatrywana jest przez nerw zasłonowy, głowa tylna przywodziciela wielkiego unerwia nerw strzałkowy. Zarówno wspólne unerwienie (nerw kulszowy), jak i ciągłość powięziowa może wskazywać na synergistyczny związek. Zasadniczo przywodziciel wielki ma więcej wspólnego z głową długą m. dwugłowego uda, jednak przywodziciela wielki, a także głowa krótka m. dwugłowego uda mogą przyczyniać się do wystąpienia funkcjonalnej koślawości. 

Pasmo biodrowo-piszczelowe i przegroda międzymięśniowa boczna

Pasmo biodrowo-piszczelowe (jak również przegroda międzymięśniowa boczna) tworzy złożoną sieć powięziową po stronie bocznej kolana, włączając w nią ścięgno dystalne m. dwugłowego uda (7):

• Troczek boczny
• Więzadło rzepki
• Więzadło poboczne boczne
• Głowa kości strzałkowej
• Więzadło piszczelowo-strzałkowe przednie

Możliwe komunikujące się ze sobą synergie, które mogą wyniknąć z sieci powięziowej pasma biodrowo-piszczelowego i przegrody międzymięśniowej bocznej, są zdumiewające i poświęcony mógłby im zostać cały rozdział. Na tą chwilę jednak, najpotrzebniejsze informacje dotyczące tej sieci są związane z pasmem biodrowo-piszczelowym i rotatorami zewnętrznymi kości piszczelowej (m. dwugłowy uda, m. napinacz powięzi szerokiej i m. obszerny boczny poprzez warstwy powięziowe). 

Pasmo biodrowo-piszczelowe może zachowywać się jak przekaźnik dla wcześniej wymienionych mięśni, przyczyniając się do nadaktywności wszystkich struktur w momencie, gdy jeden z mięśni synergistycznych zaczyna dostosowywać się do zaburzeń długości i aktywności. Jeżeli weźmiemy pod uwagę związek pomiędzy nadaktywnością i urazami wynikającymi z przeciążenia oraz wszystkie struktury łącznotkankowe wplatające się w pasmo biodrowo-piszczelowe oraz wspomniane mięśnie, uzasadnionym może być próba uwalniania tych struktur w przypadku bólu po bocznej stronie kolana. Siły rotacji zewnętrznej i ślizg tylny głowy kości strzałkowej mają również znaczący wpływ na mechanikę stawu skokowego, ponieważ ślizg tylny głowy strzałki wywołuje przednie przesunięcie części dystalnej kości strzałkowej – zjawisko to odgrywa znaczącą rolę w zrozumieniu zaburzeń w obrębie podudzia.

Testy i ocena mięśnia dwugłowego uda

Funkcjonalna ocena motoryczna – głęboki przysiad

Asymetryczne przeniesienie ciężaru ciała oznaczać będzie, że głowa długa mięśnia dwugłowego uda znajduje się w pozycji przykurczonej i wykazuje nadaktywność po stronie przeciwnej do przeniesienia, a po stronie przeniesienia jest rozciągnięta i nadaktywna. Głowa krótka z kolei jest przykurczona i nadaktywna po stronie przeniesienia.

Przodopochylenie miednicy wskazuje, że głowa długa mięśnia dwugłowego uda jest rozciągnięta i nadaktywna.

Funkcjonalna koślawość (zapadanie się kolan do środka) sugerować może rozciągnięcie i nadaktywność głowy długiej mięśnia dwugłowego uda i przykurcz i nadaktywność głowy krótkiej. Funkcjonalna szpotawość (rozchodzenie się kolan na zewnątrz) z kolei wskazuje, że głowa długa może być przykurczona i nadaktywna.

Rotacja stóp do zewnątrz to objaw sugerujący rozciągnięcie i nadaktywność głowy długiej oraz przykurcz i nadaktywność głowy krótkiej mięśnia dwugłowego uda.

 Ocena z użyciem goniometru 

Wartości wskazujące na zaburzenia w obrębie mięśnia:

• Rotacja wewnętrzna biodra w pozycji 90°/90°: < 45°
• Rotacja wewnętrzna biodra w leżeniu przodem: < 45°
• Zgięcie biodra/wyprost kolana w pozycji 90°/90° (test rozluźnienia grupy kulszowo-goleniowej): > 20°

Testy specjalne

SLR (objaw Lasegue’a) – w tym teście należy różnicować restrykcje w obrębie nerwu kulszowego względem ograniczeń ruchomości grupy kulszowo-goleniowe. 

Punkty spustowe i wzorce bólu rzutowanego

Diagnostyka różnicowa punktów spustowych w obrębie mięśnia dwugłowego uda obejmuje między innymi patologie kręgosłupa lędźwiowego, zapalenie kaletki kulszowej, zaburzenia w obrębie stawów krzyżowo-biodrowych i ścięgien mięśni rozpoczynających się w okolicy guza kulszowego.

Niektórzy pacjenci ze względu na wcześniejsze epizody bólu kręgosłupa mogą sądzić, że mają rwę kulszową. Odtworzenie objawów w trakcie palpacji powodującej wrażliwość na przebiegu mięśnia dwugłowego uda może pomóc w zróżnicowaniu źródła pochodzenia dolegliwości. Ich przyczyną może być na przykład sama struktura mięśnia lub problemy rzutowane z innych obszarów.

Rozciąganie mięśnia dwugłowego uda

Na temat rozciągania mięśni kulszowo-goleniowych, w tym mięśnia dwugłowego uda, nagrałem serię materiałów, które znajdziesz we wpisie Jak skutecznie i trwale rozciągać mięśnie kulszowo-goleniowe. Znajdziesz tam wykłady, które łączą teorię z praktyką, jak również samą technikę.

Mięsień dwugłowu uda – powiązane patologie

• Ból biodra
• Ból kolana
• Ból stawów krzyżowo-biodrowych
• Konflikt udowo-panewkowy
• Uwięźnięcie nerwu strzałkowego
• Zapalenie ścięgna na dystalnym przyczepie m. dwugłowego uda
• Przeciążenia mięśni grupy kulszowo-goleniowej
• Zapalenie kaletki maziowej
• Syndromy napięcia pasma biodrowo-piszczelowego
• Zespół rzepkowo-udowy
• Zakleszczenie łąkotki bocznej
• Uszkodzenie więzadeł pobocznych kolana i zapalenie troczków bocznych kolana
• Zapalenie kości i chrząstki przedziału bocznego kolana
• Ograniczony zakres zgięcia grzbietowego spowodowany zaburzeniami ruchu stawu piszczelowo-strzałkowego
• Punkty spustowe w obszarze tylnym i bocznym uda.

Literatura

1. Donald A. Neumann, “Kinesiology of the Musculoskeletal System: Foundations of Rehabilitation – 2nd Edition” © 2012 Mosby, Inc.
2. Tom Myers, Anatomy Trains: Second Edition. Elsevier Limited 2009
3. Shirley A Sahrmann, Diagnoses and Treatment of Movement Impairment Syndromes. 2002 Mosby Inc.
4. David G. Simons, Janet Travell, Lois S. Simons, Travell & Simmons’ Myofascial Pain and Dysfunction, The Trigger Point Manual, Volume 1. Upper Half of Body: Second Edition. 1999 Williams and Wilkens
5. Florence Peterson Kendall, Elizabeth Kendall McCreary, Patricia Geise Provance, Mary McIntyre Rodgers, William Anthony Romani, Muscles: Testing and Function with Posture and Pain: Fifth Edition. 2005 Lippincott Williams & Wilkins
6. Karel Lewit. Manipulative Therapy: Musuloskeletal Medicine. 2007 Elsevier
7. Stecco, A., Gilliar, W., Hill, R., Fullerton, B., Stecco, Carla. (2013). The anatomical and functional relation between gluteus maximus and fascia lata. Journal of Bodywork & Movement Therapies. 17. 512-517 – ABSTRACT
8. Sato K, Nimura A, Yamaguchi K, Akita K. (2012). Anatomical study of the proximal origin of hamstring muscles. J. Orthop. Sci. 17:614-617.
9. Branch E, Anz AW. (2015). Distal insertions of the biceps femoris. The Orthopaedic Journal of Sports Medicine, 3(9):1-5.